शाळा !

तर एकंदर दिवस नॉस्टाल्जिक होण्याचे आहेत. नुकतेच आमच्या शाळेच्या आमच्या बॅचचे स्नेहसंमेलन २४ डिसेंबरला पार पडले. माझी शाळा पार्ल्याची 'पार्ले टिळक विद्यालय' ! (अगदी रमाबाई बालमंदीरापासून ते दहावीपर्यंत). त्या स्नेहसंमेलनात पूर्ण वातावरणातच नॉस्टाल्जिया भरलेला होता. (माझ्या मेंदूच्या काही पेशींना मी अजूनही शाळेत आहे असेच वाटते).

कार्यक्रम सुनियोजित असला तरी मी काही 'perform' करायचे ठरवले नव्हते. आदल्या दिवशी झटका आला आणि सुचेल तसे खरडले.. त्यातला काही भाग तिथे वाचताना फार फार आनंद झाला (शाळा सोबत्यांना आणि सोबतिणींनाही ऐकत असताना होत असावा असे त्यांच्या चेह-यावरून तरी वाटत होते :)).

मला वाटते आपल्या सर्वांच्याच शाळेच्या आठवणींत कित्येक समान धागे असल्याने ते माझे लिखाण इथे प्रकाशित करत आहे :

***

मागे वळून पाहताना :

आपण आता सगळेच प्रौढ व साक्षर आहोत. तेव्हा थोडा चावटपणा करायला हरकत नसावी. शाळेचे दिवस आठवताना जाणवतं की आपल्या शाळेत ३ प्रकारच्या मुली होत्या (हे मी नंतर समस्त मुली माझी सामुदायिक धुलाई करतील ही शक्यता लक्षात घेऊनही बोलतोय). मुलींचा पहिला प्रकार म्हणजे ‘आपल्यावर कोणीतरी लाईन मारतोय’ ही जाणीव असलेल्या मुली. (‘अच्छा हे कार्ट बघतयं का सारखं मग त्या दिशेला बघायलाच नको’ इ. विचार असलेल्या). दुसरा प्रकार म्हणजे ‘आपल्यावर कुणीतरी लाईन मारतोय’ ह्याची जाणीव नसलेल्या मुली. आणि तिसरा प्रकार म्हणजे ‘लाईन मारणे’ म्हणजे काय हेच माहीत नसलेल्या मुली ! म्हणजे ‘दोन बिंदूतून एक आणि एकच रेषा जाते’ एव्हढ्यापुरताच ‘लाईन’’ शी संबंध असणा-या मुली !

आपल्या शालेय जीवनाची सुरुवात प्राथमिक शाळेत झाली. ‘अभय कमळ बघ’ वगैरेने. ही साक्षरतेची काना मात्रा नसलेली पहिली पायरी. शिक्षण मंडळाला कानामात्रा नसलेलं दुसरं फूल मिळत नाहीये. गेली कित्येक वर्षे अभय आपला कमळ बघतोय !

..आणि माध्यमिक शाळेत काय काय व्हायचे ?

1. गोलमेज परिषदा व्ह्यायच्या; क्लिष्ट कलमे असलेले ऐतिहासिक तह व्ह्यायचे. इतिहासातल्या लोकांना किती दूरदृष्टी होती पहा. भविष्यात शिक्षकांना पेपर काढणे सोयीचे जावे म्हणून प्रत्येक तहाच्या वेळी त्यांनी किमान पाच कलमे ठेवण्याची काळजी घेतली होती. प्रत्येक कलमाला एक मार्क असल्यामुळे, किमान पाच मार्कांचा प्रश्न घालता यावा म्हणून !
2. एखाद्या मुलाने गृहपाठ वगैरे न करण्याचे स्वातंत्र्य वारंवार घेतले तर बाई वर्गाबाहेर ‘चले जाव’ म्हणत त्याचा स्वातंत्र्य लढा मोडून काढायच्या. (शिक्षकांबद्दल आदरयुक्त भिती असायची.. काही शिक्षकांच्या बाबतीत भितीयुक्त भिती असायची.. ते सोडा).
3. गाळलेले शब्द भरायला लागायचे, संधी मिळताच समास सोडवायला लागायचे ! जोड्या जुळवा वगैरे प्रश्न असायचे (काही जण ‘जोड्या जुळवा’ ह्याचा भलताच अर्थ घ्यायचे) बरं काही गोष्टी नुसते सांगून शिक्षक ऐकायचे नाहीत, संदर्भासहीत स्पष्टीकरण लागायचे !
4. तेव्हा उसाच्या रसाचा फूल ग्लास ५० पैसे होता पण कवितेचे रसग्रहण फुकट असायचे ! काही शिक्षिका कविता अशा शिकवायच्या की आपल्याला कविता शिकवताहेत का त्या कवीला धडा शिकवताहेत कळायचे नाही !
5. मुख्य परीक्षेआधी तोंडी परीक्षेला तोंड द्यावे लागायचे. आयत्या वेळी पाठांतर करताना तोंडाला फेस यायचा आणि मग कवितेची ओळ विसरल्यावर बाईंचा ‘फेस’ पाहून नीट पाठ केलेले पुढचेही विसरायला व्ह्यायचे.
6. वर्गावर्गात बाकावर बॉल बेअरिंग ने क्रिकेट खेळले जायचे किंवा पुस्तकाचे पान उघडून शेवटचा आकडा बघून त्या बॉलला किती रन्स काढल्या ते ठरायचे. चाळीस, पन्नास असे शेवटी शून्य असलेले पान आले तर एक विकेट जायची !
7. आपल्याला आता रोजच्या व्यवहारात बहुमूल्य ठरते आहे, ती माहिती पाठ करायला लागायची उदा. मॅंगेनीजच्या खाणी कुठे सापडतात ! बेडूक मोठा होताना अर्भक-डिंभक वगैरे अवस्थांमधून जातो ! वगैरे
8. संस्कॄतमधे प्रथम पुरुष, मध्यम व उत्तम पुरुष असे फक्त पुरुषच असायचे. स्त्रिया फार नसायच्याच.
9. ‘स ला ते’, ‘स ला ना ते’ म्हटले की विभक्तीचे सारखे प्रत्यय यायचे मग ‘त ई आ’, ‘त ई आ’ असे नृत्याचे वाटावे असे बोल आणि ‘चा ची चे’ ही असायचे.
10. पूर्ण साक्षर झाल्यावर त्याचा पहिला उपयोग कुणी उत्तम निबंध लिहायला करायचा तर कुणी कर्कटकने बाकावर आपले नाव कोरायला.. म्हणजे पुढच्या पिढ्यांना कळावे म्हणून की ह्या बाकावर अमुक तमुक महाशय बसायचे.
11. अभ्यासात कुणी पुढे कुणी मागे असायचा. काही तुकड्यात अभ्यासात पुढे आणि फारच पुढे असे दोनच प्रकार असायचे ! पण शिक्षकांची टोपण नावे ह्या विषयावर परीक्षा घेतली असती तर सर्व इयत्ताच पैकीच्या पैकी मार्क मिळवून पहिली आली असती !
12. फारच नाठाळपणा केला तर पर्यवेक्षकांकडे तक्रार केली जायची. किरकोळ गुन्ह्यांसाठी प्रगती पुस्तकात लाल शेरा मिळायचा. म्हणजे वर्तणूकीच्या ‘अधोगती’ची नोंदही ‘प्रगती’ पुस्तकातच व्हायची.
13. समूह गान स्पर्धा, वार्षिक समारंभ, एनसीसी परेड आणि डॉज बॉल नि वॉली बॉलची प्रॅक्टीस काय काय चालू असायचे ! काही धूर्त मुले व्यायामाच्या शिक्षकांच्या शिकारीच्या गोष्टी ऐकत झाडाखाली सावलीत बसायची. गुडघा फुटला तर कापूस आणि लालसर औषध थापले जायचे.
14. मधेच ‘दासीपुत्र:’ चा अर्थ अमुक तमुक धड्यात शेवटी काय दिला आहे ह्याची चर्चा कुजबुजत व्ह्यायची.
15. ‘कर्ता ओळखा’ ला उत्तर म्हणून चुकून क्रियापद सांगितलं तर बाई ‘कर्म तुझं !’ म्हणायच्या !
16. सुट्टीत निळे पांढरे ठिपके ग्राऊंडवर भिरभिरताना दिसायचे. शाळा भरायच्या आधी दप्तराचे स्टंप व्ह्यायचे. सुट्टीत क्रिकेट खेळताना कॅच घेण्यासाठी डाईव्ह मारली तर शर्ट मळेल ह्याची कुणाला चिंता नसायची ! पाणी पिताना अक्वागार्ड चे आहे का वगैरे फालतू भानगडी नसायच्या.
17. रोज प्रार्थनेच्या वेळी शेवटी निशे:ष जाड्या पहा म्हटल्यावर वर्गातल्या सर्वात गुटगुटीत मुलाकडे सगळे वळून बघायचे आणि तोही दोन चार जणांना समोर बघ नाहीतर सुट्टीत धूऊन काढेन असे नजरेनेच सांगायचा. अशी ही धूऊन काढणारी वॉशींग मशीन प्रत्येक तुकडीत एक दोन असायची.
18. अमृततुल्य हे विशेषण चहाऐवजी बाबूच्या वडापावला समर्पक होतं. शिवाय पंचाहत्तर पैशाचा सामोसा पाव, ‘रघुवीर’कडे मिळणारा काजू कंद, एक्स्ट्रॉ स्ट्रॉंगची गोळ्यांचे पाकीट म्हणजे सुबत्तेची परमावधी होती.
19. वाचनाच्या तासाला लायब्ररीमधून पेटी आणताना मधे थांबून, सर्वात चांगली पुस्तके वर्ग-मॉनीटर व त्याच्या/तिच्या मित्राने/मैत्रिणीने काढून घेतलेली असायची. मग पेटीतून हवे ते पुस्तक मिळवता मिळवता वाचनाचा तास संपायचा!

आपल्यावेळी हे असं सगळं व्हायचं..

कुमार गंधर्व आणि भीमसेन ह्यांच्या स्वर्गीय गायनाने शाळा भरायची ! अनेक कानसेन निर्माण करणारी ही कल्पना आजही सुचायला अवघड नि पचायला जड जाऊ शकते, ती तेव्हा प्रत्यक्षात उतरवणारी आपली शाळा! संगीत प्राणप्रिय झाले ते त्यामुळे आणि तेव्हापासून !

आता कुणीतरी भेटतं.. बोलता बोलता विषय निघाल्यावर म्हणतं “आह, तू पार्ले टिळक मधे होतास ? जबरीच !”. मग नकळत मनात एक कप्पा उघडतो. कप्पा नव्हे तर कुपीच. ती कुपी अलगद उघडून ह्या सगळया आठवणींचा मंद सुगंध अनुभवताना समाधी लागते.

मला वाटतं इथे जमलेल्या सगळ्यांनाच शाळेच्या आठवणींनी अधूनमधून गदगदून येतं. ‘काय मस्त दिवस होते’ असं वाटतं. आत्ताची आजची जगण्याची लढाई लढताना ते असं वाटणं एक अदृश्य बळ देतं.

आणखी काय बोलू?

शब्दच संपले...

- राफा

***

 ह्या लेखाची PDF फाईल उतरवून घेण्यासाठी इथे क्लिक करा